خدمت کردن به مردم به معنای برآوردن نیازهای آنان از راههای درست است. این موضوع را به دو لحاظ می توان به مادی و معنوی تقسیم کرد.
خدمتگزاری به مردم اعم از آن که مادی یا معنوی باشد در فرهنگ اسلامی، یکی از عبادت های پر اهمیت به شمار می آید. نقل است پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمودند: هر کس نیازی از برادر مؤمنش را برآورد مانند آن است که عمری خدای بزرگ را عبادت کرده باشد.[1] مهم ترین نیاز بشر در این دنیا، داشتن «حیات طیبّه» یعنی زندگی پاک است زندگی ای که در آن نه فقط آلودگی هایی مانند دشمنی کردن با یکدیگر،‌حق کشی و حق پوشی وجود ندارد بلکه سراسر آن از عدالت خواهی،‌ صلح، ایثار و کرامت انسانی موج می زند.
خداوند مهربان تحقق «حیات طیبّه» را در گرو ایمان و عمل صالح می داند و در قرآن کریم می فرماید: «هر مرد و زن مؤمنی که عمل شایسته انجام دهند آنان را به حیاتی پاک زنده می کنیم و در آخرت نیز به آنان، بهتر از آنچه انجام داده اند می بخشیم.[2]
از اینرو پیامبران الهی و پیشوایان معصوم ـ علیهم السلام ـ را باید، بزرگ ترین خدمتگزاران به مردم دانست زیرا آنان راههای رسیدن به خوشبختی در دنیا و آخرت را به مردم نشان دادند و در این طریق زحمت های طاقت فرسایی کشیدند بنابراین آشنا شدن با روش رهبران الهی در خدمت کردن به مردم، موجب می شود جوامع دینی بلکه تمام مردم جهان، حقوق واقعی شان را بشناسند و با عمل کردن به آن زندگی ای پاک بیابند. آنچه در این مقاله، مختصراً به آن می پردازیم خدمت رسانی در سیره امام رضا ـ علیه‎ السلام ـ است. آن حضرت برای تحقق «حیات طیبه» در جامعه‌ انسانی، خدمات ارزنده، پربرکت و فراوانی انجام دادند که آن را در چند بخش می توان توضیح داد.
1. خدمات علمی و فرهنگی
از آنجا که پایه های اصلی «حیات طیبه» ایمان و عمل صالح به شمار می آید و آن نیز بدون شناختن معارف الهی حاصل نمی شود. حضرت رضا ـ علیه‎ السلام ـ با پرداختن به مسائل فرهنگی به جامعه اسلامی بلکه تمام عالم انسانی خدمت بسیار بزرگی کردند. این موضوع را از جنبه های مختلفی می توان بررسی کرد.
الف) تبلیغ معارف حقیقی اسلام
دشمنان خدا از بعثت رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ تا به حال کوشیده اند با اجرای نقشه های گوناگون از گسترش جغرافیای تعالیم جهانی و سعادت بخش اسلام جلوگیری کنند. امّا آن حضرت و امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ با تلاش پی گیر، دلسوزانه و مخلصانه، به تبلیغ معارف قرآنی بین مردم پرداختند و در این راه مشکلات فراوانی کشیدند و از دادن مال و جان دریغ نکردند در دوره‌ امامت حضرت علی بن موسی الرضا ـ علیهما السلام ـ عباسیان به ویژه مأمون با حمایت کردن از اندیشه های باطل می کوشیدند از گسترش هر چه بیشتر تعالیم وحیانی، میان مردم جلوگیری کنند و نگذارند آنان در مسیر آموزه های پیشوایان معصوم ـ علیهم السلام ـ پیش بروند. در چنین اوضاعی امام رضا ـ علیه‎ السلام ـ تبلیغ معارف حقیقی اسلام را مهم ترین خدمت به مردم دانست از اینرو علاوه بر پرداختن به مسائل مهم اعتقادی، احکام شرعی، مباحث اخلاقی و دیگر معارف دینی را در فرصت های مناسب برای مردم بیان می فرمود.
نقل است هنگامی که مأمون، حضرت رضا ـ علیه‎ السلام ـ را مجبور کرد از مدینه به مرکز حکومت یعنی مرو بیاید، آن حضرت در نیشابور به تقاضای مردم برای آنان سخنرانی کرد و فرمود: پدرم حضرت موسی بن جعفر ـ علیهما السلام ـ از پدرش امام صادق ـ علیه‎ السلام ـ او نیز از پدرش امام باقر ـ علیه‎ السلام ـ او هم از پدرش زین العابدین ـ علیه‎ السلام ـ او نیز از پدرش حسین ـ علیه‎ السلام ـ شهید کربلا، او هم از پدرش علی ـ علیه‎ السلام ـ نقل کرده است که پسر عمویم رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: جبرئیل به من گفت: شنیدم خدای عزیز و سبحان می فرماید: کلمه‌«لا اله الا الله» دژ محکم من است هر کس در آن آید در امان می ماند. سپس آن حضرت در ادامه فرمودند: البته این موضوع، شرط و شروطی دارد که من یکی از شروط آنم.[3]یعنی آنچه می تواند انسان را از خطر انحراف و عذاب خداوند بزرگ نجات دهد. توحید باوری با رویکرد ولایت پذیری است و به عبارت دیگر به باور آن حضرت، یکتاپرستی و پذیرفتن ولایت و امامت اهل بیت ـ علیهم السلام ـ مهم ترین موضوعی است که می تواند مردم را از دام گمراهی و گرفتار شدن به عذاب پروردگار برهاند و آنان را به خوشبختی برساند.
پاسخ به پرسش های اعتقادی نیز بخش دیگری از خدمات فرهنگی آن حضرت به مردم بود. از عبدالسلام بن صالح هروی معروف به ابا صلت هروی نقل است: از حضرت رضا ـ علیه‎ السلام ـ پرسیدم: ای پسر رسول خدا! ـ صلی الله علیه و آله ـ این که در حدیث است، مؤمنان در منزل های بهشتی اشان خداوند را زیارت می کنند معنایش چیست؟ امام ـ علیه‎ السلام ـ فرمودند: ای ابا صلت!‌ همانا خداوند متعال، حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ را بر تمام آفریدگانش حتی انبیا و فرشتگان برتری داده است و پیروی کردن از او را اطاعت از خود می داند چنان که زیارت کردن آن حضرت را در دنیا و آخرت، زیارت کردن خودش می شمارد. در قرآن کریم می فرماید: هر کس از پیامبر پیروی کند، همانا مرا اطاعت کرده است.[4] و در آیه دیگری می فرماید: ای پیامبر! به راستی آنان که با تو هم پیمان شده اند همانا با خداوند پیمان بسته اند، دست خدا بالای دست های آنان است.[5]و نیز پیامبر فرمود: هر کس مرا هنگام زندگی یا پس از مرگم زیارت کند به یقین خداوند بزرگ را زیارت کرده است.
مقام پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در بهشت از همگان برتر است پس هر کس او را با این رتبه زیارت کند، به یقین خداوند را زیارت کرده است.
عبدالسلام در ادامه می گوید: از امام رضا ـ علیه‎ السلام ـ پرسیدم چرا می گویند: ثواب ذکر «لا اله الا الله» به اندازه نگاه کردن به صورت پروردگار است؟ آن حضرت فرمود: هر کس باور کند خداوند هم مانند آفریدگانش صورتی دارد به یقین کافر و گمراه است ولی بدان! پیامبران و حجّت های آفریدگار «صلوات الله علیهم» صورت اویند زیرا مردم به راهنمایی آنان، به خدا و دین روی می آورند، چنان که خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: هر آنچه در عالم هستی است به فنا می رود. و فقط وجه (ذات) پرودگارت که با عظمت و بزرگوار است باقی می ماند.[6] و نیز می فرماید هر چیزی جز وجه (ذات) خداوند نابود می شود.[7]
بنابراین نگاه کردن به پیامبران خدا و حجّت های او با مقام های بهشتی اشان در آخرت، پاداش بزرگی برای مؤمنان است، همان گونه که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: هر کس دشمن اهل بیتم باشد با من دشمن است و او در آخرت مرا نمی بیند، من نیز او را نمی بینم و فرمود: میان شما کسانی وجود دارند که وقتی از من جدا شدند دیگر مرا نخواهند دید.
امام رضا ـ علیه‎ السلام ـ در ادامه فرمودند: ای ابا صلت! نمی توان خدا را به مکان شناساند. دیدگان او را نمی بینند و اندیشه ها به ذاتش پی نمی برند.
اباصلت می گوید: از آن حضرت پرسیدم: آیا بهشت و جهنم، اکنون نیز وجود دارند یا خیر؟ امام ـ علیه‎ السلام ـ فرمودند: آری! رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ شب معراج بهشت و جهنم را دید.
گفتم به باور برخی، بهشت و جهنم هنوز آفریده نشده اند. فرمود: ایشان از ما و ما از آنان نیستیم هر کس وجود بهشت و جهنم را انکار کند. ما و پیامبر را دروغ گو دانسته است. چنین کسی بهره ای از ولایت و دوستی ما ندارد و برای همیشه در جهنم می ماند. خدای بزرگ در قرآن کریم می فرماید: این است آن دوزخی که مجرمان انکارش می کردند اکنون میان آب های جوشانش دور می زنند و نیز حضرت رسول ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: شب معراج که مرا به آسمان ها بردند، جبرئیل دستم را گرفت و به بهشت برد و از خرمای آن به من داد، ‌وقتی از آن خوردم، نور فاطمه ـ علیهم السلام ـ در من به وجود آمد آنگاه به زمین برگشتم نزد خدیجه رفتم او از من به فاطمه ـ سلام الله علیها ـ باردارشد آری! فاطمه ـ علیهما السلام ـ انسان بهشتی گونه ای است هر گاه مشتاق بهشت می شوم. او را می بویم زیرا بوی بهشت می دهد.[8]
علاوه بر آنچه بیان شد حضرت رضا ـ علیه‎ السلام ـ به پرسش های اعتقادی فراوانی پاسخ داده است که برخی آنها عبارت است از:
ـ پاسخ به پرسش گروهی از مردم ماورالنهر درباره‌ مکان، حالت و تکیه گاه خداوند.
ـ پاسخ به پرسش محمد بن عرفه درباره قدرت آفریدگار جهان.
ـ پاسخ به پرسش حسین بن بشار درباره‌ علم پروردگار سبحان.
ـ پاسخ به پرسش صفوان بن یحیی درباره اراده حضرت حقّ.
ـ پاسخ به پرسش حسین بن خالد درباره خلقت صورت حضرت آدم ـ علیه‎ السلام ـ.
ـ پاسخ به پرسش عبدالعزیز بن مسلم درباره این که آیا پروردگار متعال هم مانند انسان فراموشی دارد یا خیر؟
ـ پاسخ به پرسش محمد بن سنان درباره‌ این که آیا خداوند پیش از آن که مخلوقات را بیافریند خودش را می شناخت یا خیر؟
ـ پاسخ به پرسش حمدان بن سلیمان درباره این که آیا کارهای انسان مخلوق خداوند است یا خیر؟[9]
بیان مسائل شرعی و فلسفه احکام نیز یکی از برنامه های تبلیغی امام رضا ـ علیه‎ السلام ـ در خدمتگزاری فرهنگی به مردم بود.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . علامه مجلسی، بحارالانوار ج93،‌ص 383.
[2] . نحل، 97، تفسیر نمونه، ج11، ص 349 ـ 350.
[3] . پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، ص 495، مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق ـ علیه‎ السلام ـ چاپ نهم، زمستان 1378.
[4] . نساء 80.
[5] . فتح10.
[6] . رحمن 20.
[7] . قصص28.
[8] . شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج1 و 2، ص 99-101 مترجمان، ساعدی محمد باقر و رضایی عبدالحسین، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، چاپ 1396 هـ ق.
[9] . همان، ص 101-136.